صادرات نرمافزار و خدمات نرم‌افزاری: خوب، بد، زشت
صادرات ۴۰۰ میلیون دلاری نرمافزار از ایران در سال ۲۰۱۴ خبرساز شد. واقعیت یا افسانه بودن این آمار به کنار، در صادرات نرمافزار چه موانعی داریم؟
در چند سال گذشته، شرایط تحریم و محدودیت‌های ایجاد شده در تبادلات مالی، اقتصاد کشور را تحت تاثیر خودش قرار داده است و البته نرمافزار هم از این شرایط تاثیر گرفته است. در این نوشته نگاهی خواهیم داشت به موضوع صادرات نرمافزار و خدمات نرم‌افزاری و کمکی که می‌تواند به اقتصاد ایران داشته باشد.
صادرات ۴۰۰ میلیون دلاری نرم‌افزاری ایران: واقعیت یا افسانه؟
سال گذشته خبری مثل بمب در فضای صنعت نرمافزار ترکید: خبری به نقل از مدیر گروه نشر دیجیتال مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال، که از صادرات ۴۰۰ میلیون دلاری نرمافزار ایران حکایت داشت. منبع آمار، خوداظهاری شرکت‌های نرم‌افزاری اعلام شده بود که البته مورد انتقاد فعالان حوزه نرمافزار قرار گرفت و با شک و شبهه در خصوص صحت این آمار همراه بود. صرفنظر از اینکه این آمار را درست بدانیم یا خیر، سه محور درباره بحث صادرات نرمافزار قابل توجه است
۱- صادرات نرمافزار: خوب
دو نوع صادرات نرم‌افزاری متصور است: اول صادرات نرم‌افزارهای آماده شده (پکیج) و دوم ارائه خدمات نرمافزار سفارشی یا خدمات نرم‌افزاری. بخش خصوصی نرم‌افزاری ایران در هر دو حوزه فعال است. هر چند آمار تفکیکی در خصوص سهم هر یک از این دو از بازار صادرات نرم‌افزاری وجود ندارد، اما خبر خوب این است که هزینه صادرات نرمافزار در مقایسه با هزینه صادرات سایر محصولات/خدمات فنی مهندسی کمتر است، برای نمونه می‌توانید تنها هزینه حمل و نقل بین‌المللی برای کالاهای صادراتی را در نظر بگیرید. در توییتر نظرسنجی داشتیم در مورد اینکه «آیا صادرات نرمافزار ساده‌تر از صادرات سایر محصولات و خدمات فنی مهندسی است» در این مورد بیشتر در نوشته جداگانه‌ای صحبت خواهیم کرد، اما به طور خلاصه دو افق روشن در ارائه خدمات نرم‌افزاری داریم: نخست امکان ارائه خدمات نرم‌افزاری قبول پروژه‌های برون‌سپاری شده (مشابه آنچه توسط پیشروهایی نظیر هندوستان انجام می‌شود) و دوم ارائه خدمات بین‌المللی در بستر اینترنت که همان مبحث استفاده از ظرفیت استارتاپ‌هاست. بر خلاف شرکت‌های نرم‌افزاری بزرگ دنیا که در حوزه‌های کلیدی فعالیت دارند (که در بخش بعدی همین نوشته به آن اشاره خواهد شد) شرکت‌های اینترنتی در حوزه‌های عمومی‌تری فعالیت می‌کنند و از توان صنعت نرمافزار برای ارائه خدمات به عموم بهره می‌گیرند. لیست شرکت‌های بزرگ اینترنتی همچنین نشان می‌دهد که فعالینی از چین، ژاپن، انگلستان و روسیه نیز در بازار خود سهم قابل توجهی در اختیار دارند.
۲- صادرات نرمافزار: بد
«دولت» بزرگترین مشتری شرکت‌های نرم‌افزاری ایرانی است و طبیعی است که بخش عمده تولیدات نرم‌افزاری شرکت‌ها، بر ارائه نرم‌افزارهای منطبق بر نیازهای «دولتی» شکل گرفته‌اند. با توجه به تفاوت‌هایی که در فرهنگ دولتی ما با سایر سیستم‌های دولتی وجود دارد، بخشی از نرم‌افزارهای تولید شده عملاً قابلیت صادرات ندارند. از طرفی اگر به لیست شرکت‌های بزرگ نرم‌افزاری دنیا نگاه کنیم، عمده فعالیت آن‌ها در تولید نرم‌افزارهای زیرساختی است (سیستم عامل، بانک‌های اطلاعاتی، امنیت اطلاعات، مجازی‌سازی و ...) و این حوزه‌ای است که دانش و ظرفیت تولید محصول در آن در اختیار امریکا و یکی دو کشور دیگر است. چالش اصلی وقتی می‌خواهیم «نرمافزار» صادر کنیم این است که دقیقاً چه نرم‌افزاری صادر کنیم؟
۳- صادرات نرم‌افزاری: زشت
تا اینجای کار خلاصه صحبت این شده: پتانسیل خوبی برای صادرات نرمافزار و خدمات نرم‌افزاری داریم. به جز مبادلات مالی، کمتر دچار دردسرهای محدودیت‌های سیاسی ایجاد شده برای صادرات در حوزه‌هایی نظیر انرژی یا کالاهای تولیدی صنایع هستیم. هر چند در حوزه مبادلات مالی هم لااقل در مبالغ خرد، نگرانی وجود ندارد. به عنوان مثال یکی از سایت‌های ارائه‌دهنده خدمات ارزی اخیراً اعلام کرده بود که از مجموعه Envato (تم فارست و سایت‌های مرتبط با آن) ماهیانه تا ۷۰ هزار دلار از درآمد کاربران را نقد می‌کرده است. در کنار مزایای ذکر شده، با چالش تولید محصولات منطبق بر نیاز مشتریان بین‌المللی مواجه هستیم.
در کنار توضیحات بالا، پاشنه آشیل ما در صنعت نرمافزار، ضعف مهارت‌ها و نیاز به توانمند‌سازی نیروی انسانی و اصلاح پروسه‌های تولید نرمافزار در شرکت‌هاست.
تجربه من در آرایه
ما در آرایه تجربه ارائه خدمات نرم‌افزاری برای یک مشتری بین‌المللی را داریم. مشتری ما به کمک بیش از ۷۰۰ سرور در سه دیتاسنتر در نقاط مختلف دنیا و ۲۷۰۰ سرور مجازی و ۲۰ هزار کامپیوتر در قاره‌های مختلف کسب و کارش را مدیریت می‌کند. نرم‌افزاری که ما روی آن کار کردیم مورد استفاده بیش از ۳۵ هزار کارمند بود و در اجرای کار، ما در رقابت با یک شرکت هندی بودیم. نکته جالب این بود که شرکت هندی رقیب، وقتی ما پروتوتایپی از کار را آماده می‌کردیم، پروتوتایپی با جزئیات بیشتر را آماده کرده بود! و کارشان خوب بود. آن‌ها مسلط به زبان انگلیسی بودند، تجربه اجرای موفق کارهای مشابه را داشتند و همه ایام هفته سخت کار می‌کردند (بعضاً روزی ۱۶ ساعت) و مشتریانی از سراسر دنیا داشتند...
به جهت جلوگیری از طولانی شدن مبحث، ضمن درخواست برای مشارکت در بحث صادرات نرمافزار و خدمات نرم‌افزاری، در نوشته دیگری به جنبه‌های اجرایی و جزئیات موانع پیش روی شرکت‌ها و راه حل‌های پیشنهادی خواهیم پرداخت.